Niech pana Bóg błogosławi, panie Rosewater

„Och, panie Rosewater, jak to dobrze, że pan jest!"

Krytyka materializmu za pomocą groteski Kurta Vonneguta? To musiało być dobre! Tym razem autor stworzył obraz Ameryki, gdzie pieniądze są najważniejszą wartością. Gdzie zapomina się o innych ludziach czy własnym sumieniu i intelekcie na rzecz kolejnych zer na koncie. Przepaść między bogatymi a biednymi jest ogromna, a niemalże każdy bohater zdaje się liczyć przede wszystkim ze swoim stanem materialnym, który nie chce ulec zmianie. Dorobić się w świecie opanowanym przez wielkie, rodzinne firmy zdaje się być niemalże niemożliwe, a bogacze pomnażają swój majątek nie wstając z kanapy. Niesprawiedliwość ta uderza w czytelnika, choć nie jest ona w powieści najważniejsza.

Eliot Rosewater jest prezesem nieprzyzwoicie bogatej Federacji Rosewatera. By nie zdradzić zbyt wiele napiszę jedynie, że nie potrafi ON udźwignąć ciężaru majątku, który posiada. Lepiej niż ktokolwiek z jego grupy społecznej zdaje sobie sprawę z niesprawiedliwości, jaka go otacza. Z tej przyczyny wyrusza w — bardzo nietrzeźwą — podróż, którą decyduje się zakończyć w rodowym miasteczku. Żyje tam skromnie, a ze swoich pieniędzy robi użytek, by pomóc mieszkańcom. Mówi się, że jeśli życie przygniata zbyt mocno, to właśnie do niego należy się zgłosić. Brzmi to jakby targany wielkimi emocjami bohater znalazł miejsce dla siebie, ale to dopiero początek tego, co Vonnegut dla niego przygotował. Okazuje się bowiem, że chciwy i przebiegły prawnik — Normal Mushari — chce udowodnić jego niepoczytalność i pozbawić go udziałów w firmie. Jak wyjaśnić chciwym ludziom, że pieniądze nie zawsze dają szczęście? Że biedni również są warci uwagi i że mogą być dobrymi kompanami? Że liczy się coś poza fortuną? I jak zachować stabilność psychiczną w tak płytkim świecie?

Dużo tutaj hipokryzji i dużo obłudy. Sztucznych grzeczności i ostentacyjnego ignorowania każdego, kto zarabia mniej. Zakrywania się bogiem czy dobrymi intencjami. A wszystko to ukazane w groteskowy sposób, który zniekształca rzeczywistość uwypuklając pewne zachowania. Vonnegut na każdym kroku wyśmiewa ludzi zakochanych w sobie oraz swoim majątku. Nie ma dla nich litości, gdy popełniają błędy. A robi to, by potępić materializm, jaki kieruje ludzkim życiem.

Jak przystało na Vonneguta — akcja dzieje się w niedalekiej przyszłość, która wydaje się być jednocześnie znajoma i obca. Są w powieści wzmianki, które budzą skojarzenia z debiutem autora — „Pianola". Czuć w niej wszystko to, do czego już przywykłam w kontakcie z akurat tym pisarzem i co bardzo sobie cenię. Były chwile, gdzie powieść stawała się płaska, ale nie odbierało jej to uroku. Na koniec natomiast zostałam z głową pełną myśli, co ogromnie sobie cenię.

Och, panie Vonnegut, jak to dobrze, że pan jest!

przekł. Lech Jęczmyk

PIENIĄDZE SZCZĘŚCIA NIE DAJĄ

Wraz z „Niech pana Bóg błogosławi, panie Rosewater” niemal dobrnęliśmy do końca wznawiania powieści Kurta Vonneguta na polskim rynku. Przed nami właściwie już tylko dwie powieści mistrza, a w naszych rękach ta konkretna, pochodząca z dość wczesnego etapu kariery autora, ale wcale niemniej warta poznania, niż te najsłynniejsze. I, jak zwykle, satysfakcjonująca swoją piekielnie trafną satyrą.

Pieniądze, a dokładniej ich pewna suma, są głównym bohaterem tej powieści, tak jak miód może być głównym bohaterem opowieści o pszczołach. Ale jest to też opowieść o ludziach. I jednym człowieku także.

Eliot Rosewater, prezes fundacji, bogacz, przekonuje się, jak bardzo pieniądze mogą być bez znaczenia. Gdy przechodzi ciężkie załamanie nerwowe, zmienia się nie do poznania. Celem jego życia staje się pomoc ludziom, a w końcu mieszkańcom pewnego miasteczka. Ale nie każdy jest zadowolony z takiego obrotu spraw…

Czy to satyra na kapitalizm, czy może tylko na bogaczy? A może coś zupełnie: satyra na hipokrytów, jakimi jesteśmy wszyscy i świat, w którym żyjemy? Kurt Vonnegut w swojej twórczości nigdy nie był jednoznaczny, bo i samo życie, a przecież to był podstawowy cel jego ataków piórem, jednoznaczne nie jest. I to też był wielka siła jego prozy, z której po dziś dzień korzystają giganci współczesnej literatury, do Margaret Atwood zaczynając, na Chudku Palahniuku skończywszy.

„Niech pana Bóg błogosławi, panie Rosewater”, powieść wydana pomiędzy „Kocią kołyską” i „Rzeźnią numer pięć”, dwoma jakże wybitnymi dziełami Vonneguta, nie zyskała takiej sławy, jak one, ale niewiele im ustępuje. Jest trafna, jest cięta, przejmuje, angażuje emocjonalnie i intelektualnie i śmieszy. Do tego dla stałych czytelników autor zamieścił nieco smaczków, jak np. powracająca postać pisarza science fiction, Kilogre’a Trouta, alter ego samego autora.

Poza tym, tradycyjnie dla Vonneguta, powieść jest prosta, ale w tej prostocie zachwycająca. Styl i opisy, pełne nietypowego podejścia do tematu, skupienia na nieoczywistych elementach i zabawie słowem, są ascetyczne i uproszczone, ale moc, jaka w nich się kryje potrafi przeszyć nasze serce i umysł na wskroś. Fabuła wciąga i urzeka, postacie są pełnokrwiste, chociaż pozostają jednocześnie bardziej archetypami, niż żywymi osobami, rozwiązania fabularne są nie tylko zaskakujące, ale też mają na celu zwrócenie nam na coś uwagi, a całość nie pozostawia obojętnym nikogo, nawet jeśli sądzicie, że to nie temat dla Was.

Efekt finalny jest jak zawsze wprost rewelacyjny. Rewelacyjnym, imponujący, zachwycający, poruszający, pełen ambicji, śmieszy, ale i emocjonuje, przeraża, wytyka, urzeka… Powiedzieć, że warto poznać to dzieło, to jak nic nie powiedzieć.

Wielkiego pisarza poznasz po tym, że nawet mimo dobrej znajomości jego warsztatu, przyjętej strategii pisarskiej czy poruszanych tematów, nawet gdy to wszystko jest dla ciebie jasne jeszcze zanim usiadłeś do lektury, nadal potrafi cię pozytywnie zaskoczyć. Vonnegut jest właśnie takim twórcą. Właściwie biorąc jego książkę do ręki zadaję sobie pytanie nie czy, tylko kiedy pojawi się wątek traum II wojny światowej, Kilgore Trouta oraz krytyka społeczeństwa. I zazwyczaj nie mylę się. Gdzieś w odmętach fabuły owe kwestie zaczynają pojawiać się i po raz kolejny wieść pierwsze skrzypce. Co więcej, znowu robią to świeżo i dosadnie.

„Niechpana Bóg błogosławi, panie Rosewater” to książka napisana między dwoma innymi, dużo bardziej rozpoznawalnymi tytułami – „Kocią kołyską” oraz „Rzeźnią numer pięć”. Patrząc chronologicznie jest to jedna z pierwszych powieści mistrza, którą pisał mając na karku nieco ponad 40 lat. Być może dlatego jest ona tak bardzo zjadliwa w krytyce konsumpcjonizmu i wszystkiego tego, co nas otacza. Nie można jej odmówić celności w wyrażaniu myśli. Jest też uniwersalna mimo upływu prawie 60 lat od pierwszego wydania.

Bohaterem jest Eliot Rosewater. To milioner, który fortunę odziedziczył po bezwzględnych przodkach. Eliot to typ, którego trudno polubić, ale z drugiej strony ma parę cech, dzięki którym będziemy mu kibicować. To przede wszystkim miłośnik alkoholu i ochotniczych straży pożarnych. Wiedzie nieporządkowane życie. Ma jednak dobre serce i chętnie dzieli się swoim majątkiem z biednymii. Tylko czy oni naprawdę tego potrzebują?

Vonnegut wyraźnie pokazuje, że Robin Hoodem dobrze być, ale pod warunkiem, że ma się pomysł na niesienie pomocy. Dawanie przysłowiowej ryby zamiast wędki kończy uzależnieniem. Dopóki pieniądze płyną nieprzerwanie Rosewater jest czczony. Gdy kurek zostaje przykręcony, na pierwszy plan wysuwają się takie uczucia jak złość, rozczarowanie czy nawet nienawiść. Klasa ubogich mieszczan jest ukazana jak hieny, żerujące na naiwności pewnego zwariowanego miliardera. Nie są też w stanie sami sobie pomóc. A może po prostu zamiast tego, wolą ponownie zapaść w swój błogi marazm? Amerykański pisarz nie szczędzi krytyki też bogaczom, ukazanym jako ludzi bez pozytywnych stron.

To oczywiście nie wszystko, o czym Vonnegut chciał nam powiedzieć. Pląta nieco fabułę, wprowadza dodatkowe postacie, buduje opowieść na szczegółach, które jak wspomniałem już wcześniej, są zauważalne także w innych jego powieściach. Dzięki temu losy Eliota mogą być odczytywane jako pewien symbol epoki i choroby społecznej.

Sam styl z jakim pisze autor, ta jedyna w swoim rodzaju ironiczna, sarkastyczna, surrealistyczna czarna groteska, nie pozwala schodzić uśmiechowi z ust. Mimo, że przecież czytamy o rzeczach poważnych. Nie znam drugiego takiego twórcy, który krytykując kapitalizm używałby zbliżonego języka („Zazwyczaj, kiedy ktoś przychodzi i skarży się, że wszystko jest parszywe, w dziewięciu wypadkach na dziesięć przyczyną jest zatwardzenie”). A podobnych zdań, równie banalnych przemyśleń, z których powstaje mocna, zapadająca w pamięć książka, jest tu bardzo dużo. Dobrze, że relacje takie jak „Niech pana Bóg błogosławi, panie Rosewater” nie giną, że wciąż je się przypomina i umieszcza w dziale nowości z beletrystyki. Takie powieści naprawdę warto czytać.

Rodzina Roserwater to właściciele potężnej fortuny. Eliot, jej dziedzic, nie utożsamia się z nią jednak. Po pijackiej podróży po USA zaczyna pomagać zwyczajnym, przeciętnym obywatelom. Sprytny prawnik knuje plan, który pozwoli mu przejąć część pieniędzy zdziwaczałego milionera.

Ponieważ moje pierwsze spotkanie z Kurtem Vonnegutem było udane, to po prostu nie mogłam odpuścić kolejnego. Co prawda „Niech pana Bóg błogosławi, panie Rosewater” to dalej nie jest fantastyka (na której najbardziej mi zależy), z której ten autor słynie, ale dzięki uprzejmości wydawnictwa mogłam zapoznać się właśnie ze wznowieniem tego tytułu. Tym razem jednak wydaje mi się, że muszę po prostu przyznać: ta powieść nie jest zgodna z moją osobistą wrażliwością.

Nie chodzi tutaj nawet o to, że nie zgadzam się z przedstawionymi tezami, czy czymś podobnym. Najzwyczajniej w świecie tego typu narracja nie jest do końca dla mnie. Vonnegut ma prosty, ale dość nienaturalny styl i przedstawia wszystko w drobnych scenkach. To ma swój urok, ale sprawia, że sama na dłużej nie mogę wciągnąć się w opowieść i po prostu nie czuje się najlepiej w trakcie czytania.

Jednocześnie po opisie książki nie takiej fabuły się spodziewałam. Bo wydawało mi się, że dostanę opowieść, która idzie trochę w stronę thrillera, z jakąś większą intrygą. Niestety, to w gruncie rzeczy obyczajówka, która najczęściej analizuje prywatne sprawy Eliota. Nie mam nic przeciwko, ale ponownie, to po prostu nie jest w pełni moja wrażliwość.

Takie połączenie sprawiło, że ja po prostu tą opowieścią nie byłam za bardzo zainteresowana. Nudziły mnie stawiane, filozoficzne tezy, wszystko wydawało się pachnieć banałem, a choć strony leciały szybko, miałam poczucie zmarnowanego czasu. Ale przyznaję, że wcale mnie to nie dziwi, biorąc pod uwagę, że ta książka jest klasyfikowana jako literatura piękna. Nie wiem nawet do końca czemu, ale gdy coś wpada do tej kategorii to po prostu bardzo często odnoszę potem wrażenie, że czytam o niczym, że poznaje coś wtórnego i nieszczególnie interesującego.

Rozumiem, że autor rozprawia się tu z ważnym, amerykańskim mitem. Wiem, że tak zupełnie obiektywnie to właściwie książka całkiem niezła, jeśli nie po prostu dobra. I swojego czytelnika na pewno znajdzie. Po prostu czasem tak się dzieje, że człowiek się od czegoś odbije. Niemniej, Vonnegutowi na pewno dam jeszcze szansę, zwłaszcza jeśli chodzi o jego fantastykę naukową. Bo mimo wszystko czyta mi się go całkiem przyjemnie, a jedna jaskółka wiosny nie czyni. „Niech pana Bóg błogosławi, panie Rosewater” nie jest dla mnie, ale inne książki Vonneguta już mogą, a tego nie sprawdzę, jeśli nie przekonam się na własnej skórze.

Książka Vonneguta potwierdza, że jest jednym z najważniejszych pisarzy ostatniego stulecia. Amerykanin jak zwykle przemyca do historii mnóstwo ciekawych przemyśleń na temat kondycji współczesnego świata. Tym razem bierze za cel skrytykowanie kultu pieniądza. Historia milionera, który ma dość swojego życia i postanawia żyć w skromnej wiosce jest bardzo przemyślana i inspirująca. Vonnegut pokazuje hipokryzję ludzką, gdzie każdy przejaw dobrej woli uznawany jest za szalony i nieludzki. Książkę pomimo ciężkiej tematyki bardzo dobrze się czyta. Nie jest też przesadnie długa, dlatego może być idealną lekturą na jedno posiedzenie.