Kolej podziemna. Czarna krew Ameryki

Książka... warta chyba każdej nagrody, jaką dotąd otrzymała.

Whitehead napisał rzecz... może niekoniecznie odkrywczą w jakiś szczególny sposób, na temat niewolnictwa napisano bowiem już wiele i to w każdy chyba możliwy sposób... jednak jest to książka, która przez swoich bohaterów, ich kreacje, poprzez wiernie odmalowany świat Południa z połowy XIX wieku, i to poprzez odmalowanie go nie tylko w czarno-białe barwy, lecz dzięki uchwyceniu całej gamy odcieni szarości... przez to wszystko ta książka po prostu zapada w pamięć.

Czym jest tytułowa "Kolej podziemna"? Marzeniem... marzeniem każdego niewolnika pragnącego wolności. To sieć dróg, kryjówek, sprawdzonych i bezpiecznych adresów, sposobów, a także ludzi, dzięki którym ten, który odważy się zbiec - ma szansę... nie tylko przeżyć, ale i dotrzeć tam, gdzie będzie mógł zacząć żyć. A przynajmniej gdzie będzie mógł spróbować to zrobić. Whitehead sporo się napracował i nad tą książką i nad odtworzeniem w niej elementów "kolei". Ta praca naprawdę budzi szacunek.

Bohaterowie? Proszę bardzo: stłamszeni systemem niewolnicy, dla kontrastu niewolnicy wciąż mający odwagę marzyć i działać, łowcy niewolników, którzy wcale nie są tak do końca i jednoznacznie wynaturzonymi monstrami, pragnącymi jedynie czarnej krwi. Akcja? Proszę bardzo: marzenia, decyzja, ucieczka, pościg, pokonywanie kolejnych punktów na trasie "kolei", ciągły strach, nadzieja... Finału nie zdradzę. Sami zapragniecie go poznać, ta książka bowiem - gwarantuję - wciągnie Was akcją do tego stopnia, że nawet się nie zorientujecie, ile już przeczytaliście, i że chcecie pędzić jak najszybciej do kolejnego rozdziału... Takie lektury potrafią wpędzić człowieka w książkoholizm :) ...

Gorąco polecam! To naprawdę ważna książka. Może nie oryginalna jeśli chodzi o tematykę, jednak użyte środki wyrazu, świetne postawienie przez autora akcenty w miejscach, gdzie były one najbardziej potrzebne, całość wykreowanej i w dużym stopniu odtworzonej rzeczywistości... warto dla całokształtu sięgnąć po tę pozycję.

Serdecznie dziękuję Wydawnictwu Albatros za egzemplarz recenzencki.

Recenzja znajduje się także na moim bogu:

[Adres usunięty]

“Kolej podziemna. Czarna krew Ameryki” Colsona Whiteheade’a nagrodzona najważniejszymi nagrodami literackimi w tym nagrodą Pulitzera oraz National Book Award. Przez cały poprzedni rok pozostawała w pierwszej dziesiątce zestawień największych pism, magazynów i dzienników amerykańskich.

Cora jest młodą niewolnicą na plantacji Randalla w stanie Georgia. Jej matka uciekła, gdy dziewczyna miała osiem lat. Babka zmarła przy zbieraniu bawełny. Cora jest pewna, że jeśli szybko czegoś nie zrobi, podzieli jej los. Wraz ze swym przyjacielem Ceasarem decyduje się na ucieczkę owianą legendą koleją podziemną, która ma zaprowadzić ją do nieznanej dla niej wolności. Dziewczyna pragnie nie tylko uciec ale również odnaleźć swoją matkę. Jednak kłopoty Cory nie kończą się wraz z opuszczeniem plantacji. W ślad za zbiegami zostaje wysłany łowca niewolników aby schwytać i zwrócić niewolników do prawowitego właściciela.

“Zatrzymywali nawet tych czarnuchów, o których wiedzieli, że są wolni - dla zabawy, ale także po to, by przypomnieć Afrykanom o siłach sprzymierzonych przeciwko nim bez względu na to, czy należą oni do białego człowieka, czy nie.”

Cora doświadcza różnego ‘przejawu’ wolności. Gdy wydaje jej się, że trafiła w miejsce, które może zaoferować jej niezależność, okazuje się, że pod piękną otoczką czai się wyzysk, nieufność, gorsze traktowanie. Płaca jest zdecydowanie niższa niż białych, mieszka w dormitorium z pięćdziesięcioma innymi kobietami. Czarni nie mogą głosować, mieć przedstawiciela w parlamencie, wchodzić do niektórych publicznych miejsc. Wszechobecny strach przed wydaniem, niepewność o swoją przyszłość. Jednak nie wszyscy biali są tak niegodziwi, niektórzy ryzykują życiem, aby idea wolności człowieka zaczęła dotyczyć wszystkich bez względu na pochodzenie czy kolor skóry.

Colson Whitehead należy do wąskiego grona pisarzy, którzy idealnie potrafią przelać emocje na papier. Niczym nieuzasadniona nienawiść i okrucieństwo białych do czarnych, traktowanie ich jako rasa, stworzona jedynie do uległości, niewolniczej pracy budzi w nas zdecydowany sprzeciw. Cora urodziła się niewolnikiem, nigdy wcześniej nie zaznała wolności. Matka porzuciła ją samą wybierając ucieczkę zostawiając małą dziewczynkę w miejscu, które oferowało nic więcej ponad ból i cierpienie. Jednak Cora przetrwała. Marząc o wolności zaryzykowała wszystko i zdecydowała się walczyć o swoją niezależność, a nie tylko godzić się z losem istoty zależnej od białego człowieka. Razem z nią obserwujemy 'prawdziwą twarz Ameryki', próbujemy odnaleźć się w nowej sytuacji i szukamy miejsca w którym można godnie żyć.

“Oto prawdziwy Wielki Duch, boska nić łącząca ogół przedsięwzięć człowieka - jeśli nie potrafisz czegoś zatrzymać, nie jest twoje. Czy chodzi o własność, niewolnika czy kontynent.”

“Kolej podziemną” czyta się, mimo trudnego tematu, bardzo lekko. Wymieszanie historii z elementami baśni, trafne i klarowne spostrzeżenia oraz ciągły element niepokoju sprawiają, że powieść Colsona dosłownie się pochłania. Kolej podziemna stanowi pewien symbol, mit, którego istnienie tylko nieliczni mogli potwierdzić na własnej skórze. Tak naprawdę istniała sieć kontaktów, dróg, miejsc, ludzi, którzy pomagali zbiegłym niewolnikom w przedostaniu się na północ. Dla niektórych niewolników staje się jedynym promykiem nadziei na plantacjach pełnych okrucieństwa i przemocy.

“Kolej podziemna” jest jedną z tych powieści, które zostają i nie pozwalają o sobie zapomnieć siedząc gdzieś z tyłu głowy przez cały czas. Nie przedstawia ogromu tragedii niewolników, aby zagłębić się w temat należałoby sięgnąć po materiały historyczne, ale problemu niewolnictwa, braku wolności słowa, niesprawiedliwości i okrucieństwa samego w sobie.

“Prawda to zmieniająca się wystawa w sklepowej witrynie, przerabiana ręcznie, kiedy nie patrzysz, nęcąca i zawsze poza zasięgiem.”

"Jeśli ktoś chce zrozumieć ten kraj, musi pojechać koleją. Pędząc przed siebie, wyjrzyjcie z wagonu, a zobaczycie prawdziwą twarz Ameryki." Prawdziwą, grzeszną twarz, o której sama Ameryka wolałaby zapomnieć, a o której przypomina w nagrodzonej Pulitzerem i National Book Award powieści "Kolej podziemna. Czarna krew Ameryki" Colson Whitehead. Pisarz sięga do bolesnej historii, abyśmy lepiej mogli zrozumieć amerykańską przeszłość i teraźniejszość.

Główną bohaterką powieści jest Cora, jedna z wielu niewolnic na plantacji bawełny w stanie Georgia. Jej i tak trudna sytuacja pogarsza się, gdy dziewczyna staje w obronie małego chłopca. Kiedy "najnowszy nabytek plantatora" Ceasear opowiada jej o kolei podziemnej, decyduje się na ucieczkę. W pościg za parą rusza łowca niewolników Ridgeway, który za wszelką cenę pragnie odszukać Corę.

Kolej podziemna istniała w rzeczywistości, stanowiła sieć dróg, pomocnych domostw, organizacji i społeczności, którzy pomagali przedostać się uciekinierom na północ, jak najdalej od niewolniczego południa. Abolicjoniści organizowali zbiegłym niewolnikom transport, jednak mimo nazwy rzadko kiedy była to kolej. Najczęściej uciekano pieszo lub wozami. W powieści Colsona Whiteheada kolej podziemna staje się realna i dosłowna, przypominając położone pod plantacjami bawełny bardzo prymitywne podziemne metro, które dla niewolników jest szansą na odzyskanie upragnionej wolności.

Powieść Whiteheada nie jest powieścią historyczną, a powieścią o historii Ameryki, o hańbie niewolnictwa, w którą autor wplótł niezwykłą baśń o pragnieniu, poszukiwaniu wolności i bezradności wobec usankcjonowanym przez prawo okrucieństwie. Pisarz łączy fikcję literacką z historycznymi przekazami, które często są przez niego mocno zniekształcone, a wszystko po to by w przedstawić problem niewolnictwa w nieco szerszym kontekście oraz wpływ tego zjawiska na dzisiejszy kształt Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.

"Ten naród nie powinien istnieć, jeżeli istnieje sprawiedliwość na tym świecie, jest bowiem zbudowany na mordzie, kradzieży i okrucieństwie."

W "Kolei podziemnej" autor połączył baśniową poetykę z brutalną codziennością jaką doświadczali niewolnicy pracujący na plantacjach. Z niezwykłą siłą pisarzowi udało się przekazać nie tylko bezmiar okrucieństwa jakiego dopuszczali się biali ludzie wobec niewolników, ale co ważniejsze cały wachlarz emocji tych których katowano, wszechobecny strach, upokorzenie, obdarcie z godności, ból i cierpienie.

Czytając powieść Colsona Whiteheada odnosi się wrażenie, że historia o której pisze autor nie jest przeszłością i nie do końca umarła. Echa niewolnictwa, które oficjalnie zostało zniesione 13 poprawką do konstytucji Stanów Zjednoczonych w dalszym ciągu rozbrzmiewają w czasach współczesnych. Wciąż mamy do czynienia z segregacją rasową, polityką stop-and-frisk, która w Stanach najbardziej dotyka ludność afroamerykańską i latynoską, antyimigranckiego języka, którego używają politycy, aby wzbudzić uprzedzenia i strach. Whitehead nawet nie stara się w swojej powieści wykazywać podobieństw do teraźniejszości. Nie musi. Bolesna historia, którą opowiada, oparta jest na niesprawiedliwości, która wciąż ma miejsce. Teraźniejszość pokazuje, że ta powieść jest uniwersalna, a Afroamerykanie i imigranci wciąż cierpią.

Pracująca w muzeum etnograficznego Cora w roli żywego eksponatu, "wybierała z tłumu słabe ogniwa, takie które łamały się pod jej spojrzeniem (...) Szukanie niedoskonałości w łańcuchu trzymającym cię w niewoli. Pojedynczo takie ogniwo nie znaczy wiele. Ale wspólnie z innymi zmienia się w potężne okowy, które mimo słabości zniewalają miliony. Ludzie wybierani przez Corę, młodzi, starzy, z bogatej części miasta i ze skromniejszych ulic, osobiście jej nie prześladowali. Ale jako społeczność byli kajdanami. Jeśli się nie podda, jeśli będzie kruszyć słabe ogniwa, ilekroć je znajdzie, może w końcu to coś da." Colson Whitehead podobnie jak Cora stara się kruszyć słabe ogniwa. "Opowiada o prawdziwej naturze świata", przekazując potworność niewolnictwa i jego toksycznej spuścizny.

"Kolej podziemna. Czarna krew Ameryki" jest bolesnym rozliczeniem z największymi mitami amerykańskiej demokracji, z wolnością i sprawiedliwością. Szczera, pełna gniewu, okrucieństwa, poruszająca do głębi, uniwersalna opowieść która rozkruszy każdego.