Efekt lucyfera

„Dlaczego ta maltretowana żona nie uciekła od męża? Dlaczego te nastolatki biernie patrzyły, gdy znęcano się nad kolegą z ich klasy? Dlaczego tamten chłopak nie postawił się, gdy obca kobieta zmuszała go do stosunku? Dlaczego nikt z nich się nie sprzeciwił? Dlaczego nikt z nich nie zareagował? Czy nie widzieli co się dzieje? Nie myśleli? Ja na pewno zachowałbym/zachowałabym się inaczej.”

Jeżeli jesteś jedną z tych osób, które wygłaszają powyższe komentarze widząc kolejne szokujące wiadomości w mediach, to koniecznie powinieneś sięgnąć po „Efekt Lucyfera” by dowiedzieć się w jak wielkim jesteś błędzie.

Książkę profesora Zimbardo można podzielić na dwie części. Pierwsza z nich zawiera szczegółowy opis przebiegu słynnego już Stanfordzkiego Eksperymentu Więziennego (SEW) wraz z jego omówieniem. Druga jest zbiorem przykładów podobnych eksperymentów oraz prawdziwych zdarzeń z historii, które pokazują siłę wpływu sytuacji i autorytetu.

SEW jest dzisiaj coraz częściej kwestionowany i pokazywany jako przykład tego, jak eksperymentów nie należy przeprowadzać. Myślę, że po przeczytaniu „Efektu Lucyfera” nikt nie będzie miał wątpliwości, skąd takie negatywne opinie. Ja sama czytając pierwszą połowę książki, nieustannie denerwowałam się na profesora. Tak jak studenci za bardzo wczuli się w role strażników i więźniów, tak Pan Zimbardo za bardzo wczuł się w rolę dyrektora więzienia. Czytając jego wspomnienia i zapis rozmów z tamtego eksperymentu, ciężko nie odnieść wrażenia, że zamiast na dobru osób badanych i walorach naukowych, psycholog bardziej skupiał się na tym, żeby „jego więzienie” było jak najlepiej zarządzane i żeby nie doszło do niepowołanej interwencji z zewnątrz. Czytając o tym, jak kolejni studenci-więźniowie się załamują, jak są poniżani przez strażników, zmuszani do besztania współwięźniów, człowiek zadaje sobie kolejno pytania „Dlaczego prowadzący nie przerywa eksperymentu? Czy nie widzi tego, co się dzieje? Co takiego się jeszcze musi wydarzyć, że w końcu projekt zostanie przedwcześnie zakończony?”. Pocieszające jest to, że po przerwaniu SEW, Zimbardo sam informuje czytelników, że po czasie zorientował się, że popełnił błąd wcielając się w podwójną rolę kierownika projektu-dyrektora więzienia oraz, że powinien był przerwać eksperyment dużo wcześniej.

Poza tymi wątpliwymi względami etycznymi, sam eksperyment spełnił swoją rolę, pokazał jak łatwo „dobrzy ludzie czynią zło” oraz że wpływ sytuacji jest tak silny, że uległ mu nawet profesor Zimbardo. Sam opis wydarzeń napisany jest przystępnym językiem, czyta się go dobrze i szybko. Znajdziemy tam nie tylko autentyczne fragmenty rozmów i wywiadów, ale też wspomnienia i refleksje profesora oraz jego współpracowników.

Druga część książki jest już bardziej psychologiczna. Na przykładzie licznych eksperymentów, czytelnik dobitnie widzi jak łatwo zwykły człowiek, każdy z nas, może stać się zły. Ukazana jest siła autorytetu, wpływu sytuacji, zjawiska takie jak dehumanizacja, konformizm, a także postawy bierności wobec zła. Wszystko jest dokładnie i przystępnie napisane, poczynając na takich klasykach jak badania Milgrama czy Ascha, a kończąc na historii nauczycielki, która w ramach własnego eksperymentu, doprowadziła do wzajemnej wrogości wśród uczniów dzieląc ich wg tak banalnej rzeczy jak koloru oczu.

Dwa z ostatnich rozdziałów poświęcone są torturom jakich dopuszczano się w więzieniu Abu Ghraib. Szczerze powiedziawszy, część ta wg mnie nie była potrzebna. Bardziej przypomina ona reportaż niż fragment książki poświęconej psychologii zła, pełna jest opisów wymyślnych tortur i tego jak przebiegały śledztwa i procesy oskarżonych. W mojej opinii, tego jest po prostu za dużo. Można było spokojnie zostawić jedynie porównanie tamtych wydarzeń z SEW oraz opisać je pod kątem przedstawionych wcześniej mechanizmów psychologicznych, a ciągnące się opisy tortur i procesów zostawić jako materiał na zupełnie inną książkę.

Całość monografii kończy optymistyczny rozdział o heroizmie i o tym, że tak samo jak każdy z nas może stać się oprawcą, tak i każdy z nas może być bohaterem.

Podsumowując, jest to książka, która w mojej opinii, powinna być literaturą obowiązkową. Pozwala ona spojrzeć na okrucieństwa oprawców oraz bierność ofiar z zupełnie innej perspektywy. Otwiera oczy i pokazuje, że nic nie jest czarno-białe oraz, że powinniśmy się mocno zastanowić, zanim będziemy kogoś osądzać.

Na koniec małe ostrzeżenie – jako że w książce znajdują się opisy tortur, fizycznego i psychicznego znęcania się, przykłady autentycznych ludzkich tragedii, to osoby bardziej wrażliwe oraz takie, które przechodzą obecnie trudny okres w swoim życiu, mimo wszystko, nie powinny po tę pozycję sięgnąć.