Bodaj Budka

Podobno nikt tak nie łączy białoruskiej wsi ze złem jak autorka książki i możliwe, że tak też jest. Natałka Babina to dziennikarka „Naszej Niwy”, a także autorka powieści „Miasto ryb”. Była również nominowana w 2010 roku do Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus.

Ktoś czający się w ciemności…strach pozostać w domu i strach z niego wyjść. Wśród ciemności lasów czai się obce zło. A może to zło jest znane? Może czai się wśród Nas? Może to w Nas drzemie zło? Może to przez nasze zaniedbania, bylejakość, styl życia zaprosiliśmy do naszych bram tą ciemność, kłaniając się jej do ziemi.

Książka porusza bardzo ważną treść , a mianowicie przestrzega przed tym co może się wydarzyć w momencie kiedy stracimy siebie, kiedy nasze korzenie zostaną zakopane i stracimy swoją własną tożsamość. Kiedy człowiek stanie się człowiekowi wilkiem. Jest to powieść, która rozgrywa się na wschód od nas, za pilnie strzeżoną granicą, jednak znajduje się na tyle blisko, że i my powinniśmy wytężyć swoje zmysły. Nie będę ukrywać, że książkę czytało mi się naprawdę bardzo opornie. Nie potrafiłam wrzuć się w całą historię i fabułę. Momentami miałam wrażenie, że ja nie czytam literatury pięknej z przesłaniem tylko fantastykę w której autor dostał dobrego porażenia umysłowego i oderwał się od rzeczywistości. Podobało mi się w książce to, że autorka pisze w czasie teraźniejszym, wszystko dzieje się tu i teraz bieżącego roku. Można zatem wejść w historię, która może dziać się właśnie teraz, a że nie ma podanej konkretnej daty/ roku to czytelnik, nie ważne kiedy będzie to czytał, będzie miał wrażenie, że dzieje się to tu i teraz. Jest to dość ciężka literatura i myślę, że nie dla wszystkich, a z pewnością nie jest odpowiednia na każdy etap w życiu człowieka. Sam styl jest niczym czytanie jakiejś zawiłej poezji, dlatego też mi osobiście ciężko było się w nią wczuć. Bohaterzy książki są wykreowani na wysokim poziomie. Ałła to siostra bliźniaczka Ulanki, podobnież ta gorsza, gdyż dziecko jej zmarło w wieku 3 lat, a mąż ją zostawił. Kupuje zatem starą Budkę, która ma odmienić jej życie, a także dać spokój do ukończenia swojej powieści. Powieść dość abstrakcyjnie jak dla mnie przekazana/ukazana, ale myślę że warto się z nią zapoznać.

Nawet nie przypuszczałam, jak bardzo zaskoczy mnie fabuła. Początek był ciekawy, delikatny, a nagły zwrot akcji zupełnie zbił mnie z tropu. Po przeczytaniu opisu nie spodziewałam się, że opowieść skręci w stronę niewytłumaczalnych wydarzeń.

Autorka pochodzi ze wsi Zakazanka, co sprawiło, że doskonale uchwyciła białoruską wieś. Opisy wciągają i płynie się z nimi lekko przez fabułę przynajmniej na początku, gdzie pokazana była radość i beztroska wsi.

Od razu rzuca się w oczy ogromny zasób słów autorki i jej dziennikarskie doświadczenie. Pierwszy raz zwróciłam uwagę na tak dużą ilość niebanalnych porównań, metafor, które trafiają prosto w serce. Tak autorka opisuje swoje przyjaciółki: „Twarze nasze przeszły przez filtr lat, a ciężar płci przybrał wygląd przezroczystego błękitnego fleuru”. Takich oryginalnych opisów jest bardzo dużo.

Doceniam kunszt pisarski, ogromny zasób słów i opisy wiejskiej przyrody. Delektowałam się zapachem rannego powietrza i roślin oraz smakiem potraw, którym raczyłam mnie autorka. Jednak fabuła tej książki nie była dla mnie, bo poszła w stronę nadprzyrodzonych mocy i wtedy straciłam dalsze zainteresowanie czytaniem. Dokończyłam książkę, ale czułam chaos w głowie.

Wiem, że autorka miała głębszy przekaz, bo przestrzega przed tym, co się może kiedyś wydarzyć. Przed naszą lekkością bytu oraz zatraceniu się w dobrach materialnych. W książce doskonale ujęta jest radość z małych rzeczy, jedzenia, natury, z powrotu do normalności.

Gdy sięgniecie po tę powieść, to na pewno was zaskoczy, czy pozytywnie? Tego nie wiem. Powieść zapamiętam na długo, ale moje odczucia są niejednoznaczne. Ja też znalazłam coś dla siebie, bo doskonałe pióro autorki urzeka i wręcz prosi się, by zapisać cudowne cytaty.

Książka w dużej mierze przypomina thriller, ale trudno ją sklasyfikować do jednego gatunku. Może się podobać miłośnikom mocy nadprzyrodzonych, tajemnic nie z tej ziemi. Dla tych, co wiedźmy, uroki i obrzędy doceniają, a zarazem dobrze się w tym odnajdują.

Co było na początku? Chaos czy słowo? Choć w „Bodaj Budka” Natałki Babiny nie chodzi o stworzenie świata, to jednak słowo ma tu znaczenie kolosalne, bo autorka upatruje w nim źródło tożsamości – tej narodowej i tej indywidualnej.

Główna bohaterka – Ałła, ma 50 lat, żyje współcześnie na Białorusi i próbuje pisać powieść. Życie jej nie rozpieszczało, straciła córkę, borykała się z problemem alkoholowym, w jej życiorysie brak znaków szczególnych, które by świadczyły o sukcesie zawodowym. Nieoczekiwanie nadarza się okazja zakupu starego budynku kolejarskiego położonego przy torach popularnie nazywanego „Budką”. Ałła postanawia mieć po raz pierwszy coś dla siebie, czuje, że to miejsce przyniesie zmianę w jej życiu. W istocie nie myli się, bo po wspólnej parapetówce z najbliższymi zostaje zamordowana w lesie jedna z jej przyjaciółek. Podobny los spotyka wkrótce siostrę bliźniaczkę Ałły, choć okoliczności są inne, to wcale nie mniej paraliżujące, a następnie mają miejsce jeszcze bardziej dramatyczne zdarzenia.

Sama bohaterka, która z perspektywy czasu opowiada o tym, co się wydarzyło, ma problem z ustaleniem początku, bowiem początek przypowieści, którą dzieli się Ałła, z pewnością nie stanowi genezy problemu, gdyż jego zalążek czaił się już wcześniej a to pod krzakiem leszczyny, a to w osnutym mgłą zakątku, a to w ciemnych zakamarkach podświadomości. O czym mowa? O strachu jako źródle zła. Wokół tego motywu Babina tworzy osobliwą powieść paraboliczną, która ma przekazać pewne uniwersalia o współczesnym świecie. Już motto wskazuje na język i prawdę oraz występującą między nimi korelację. W toku fabuły dochodzą do nich wspomniana już wcześniej kwestia zła oraz strachu, a także postaw, poczucia tożsamości czy śmierci.

Polesie od zarania dziejów uchodzi za krainę tajemniczą, spowitą aurą zagadkowości, będącą niewyjaśnionym fenomenem ezoteryki. Nic więc dziwnego, że Babina akurat tu ulokowała miejsca akcji – zarówno głównej linii narracyjnej, jak i tej wyłaniającej się z nadbużańskiej przeszłości, stanowiącej jednocześnie okruchy powieści tworzonej przez Ałłę. Z pozoru różne i luźne historie splatają się i pozostają współzależne, a finalnie ukształtują przyszłość bohaterów, którzy obecnie – jak pokazuje Babina – utracili nie tylko swoją tożsamość, utracili także świadomość roli i celu swojego istnienia. Autorka zdaje się upatrywać istotę tożsamości w języku. Co ciekawe, Polesie to pod tym względem istny tygiel, bo mieszkańcy tamtych regionów mówią dialektem stanowiącym mieszankę białoruskiego, ukraińskiego, rosyjskiego i polskiego. Język, odróżniający ludzi od zwierząt, to zdolność wyrażania myśli, zdolność definiowania siebie, to również lub przede wszystkim zdolność artykułowania akceptacji i sprzeciwu dla swoich bądź cudzych działań. Jego utrata, swoisty bezgłos, milczenie, nieumiejętność komunikacji czy jej zdawkowość powodują, że dochodzi do zaburzenia naturalnego porządku i bohaterowie „Bodaj Budka” gubią swoją przyrodzoną i dystynktywną cechę stanowiącą o ich ludzkiej naturze, przez co stają się bezwolnymi, bezrozumnymi i bezkrytycznymi wykonawcami poleceń, istotami funkcjonującymi machinalnie jak zombie. Oczywiście dzięki zastosowanej metaforyce przekaz można interpretować na wielu płaszczyznach, np. społecznej jako zanikanie umiejętności nawiązywania relacji przez młodych, z wirtualnym życiem na pokaz włącznie, czy politycznej jako niemą zgodę dla działań władzy, pokorne godzenie się na ograniczanie praw obywatelskich i usprawiedliwianie takiej postawy eufemizmem „spolegliwej neutralności”. Babina właśnie w lęku, życiowym konformizmie, zdaje się dostrzegać główne i bezpośrednie źródło zagrożenia. Brak działania, wygodnickie słabości, bezgłośna aprobata bylejakości, wyrzekanie się wymagającej wysiłku głębszej autorefleksji – te zachowania bezpardonowo obnaża, posługując się różnymi narzędziami literackimi, bowiem różnorodności wyzwań, jakie niesie ze sobą życie, przeciwstawia różnorodność stylistyczną, zmuszając tym samym czytelnika do wnikliwego śledzenia zdarzeń, skrupulatnego wyłapywania rozsianych przez nią uprzednio znaków i podpowiedzi. Musisz, odbiorco, nieco wysilić umysł, by pozbierać te rozrzucone jak grzyby po deszczu wskazówki. Musisz umieć poruszać się w racjonalnych konkretach, by krótko potem nie wpaść w odrealnioną rzeczywistość. Niedopowiedzenia, niejednoznaczne sytuacje służą podważeniu prawdziwości wydarzeń, a nawet wiarygodności samej bohaterki, bo czy mówiące zwierzęta to tylko typowo baśniowe atrybuty albo może już oznaka schizofrenii? Babina korzysta garściami z symboliki, która daje szerokie pole do manewrowania. I tak czerpiąca z natury kolorystyka, wskazuje kierunek poszukiwań: niebieskozielone odcienie nawiązują do przyrody, złotożółte pasma przywołują piaski Polesia, a fiolet to przecież zapowiedź tajemnicy i dostojeństwa. Te wszystkie elementy zostają zmiksowane i odmierzone w odpowiednich proporcjach, by czytelnik tracił poczucie stabilnej pewności w ocenie faktów. Do tego warstwa katastroficznej fantastyki z nadprzyrodzonymi istotami nie z tego świata, a w końcu kryminał i horror z atmosferą zagrożenia mrożącego krew w żyłach powodują, że w zastawione przez Babinę pułapki czytelnik zapewne nie raz i nie dwa wpadnie.

Autorka celowo przekracza granice prawdopodobieństwa, przerysowuje, przeciąga literacką strunę, by w ten sposób wzmocnić przekaz. Wszechobecne otępienie, postępująca afazja krytycznego myślenia, zdegradowanie człowieka z homo sapiens do bezgłośnego i bezrozumnego zwierzęcia (czy to w hierarchii religijnej, społecznej czy politycznej) mają uczulić odbiorcę na palące problemy współczesności, która próbuje go tumanić teoriami spiskowymi na temat wrogów państwa czy odżywającymi ideami narodowych radykalizmów. A nic lepiej się do tego nie nadaje jak stan permanentnie utrzymującej się niepewności, niewiedzy, plotek i pogłosek, które podsycają negatywne emocje. Wprowadzane absurdy służą otwarciu oczu i w efekcie ust odbiorcy. Babina zdaje się mówić do czytelnika: „Dostrzeż te nonsensy. Zobacz, w jakim świecie żyjesz. To nie jest normalne. Działaj, mów, rozmawiaj. Przełamanie strachu jest możliwe. Nie gódź się na upadlające traktowanie. Nie nakładaj sam sobie kagańca, usprawiedliwiając się strachem lub niewiedzą. Nie bądź łatwym żerem dla innych.”

Babina tworząc współczesną przypowieść, będącą krytyczną oceną aktualnych realiów, daje też w epilogu nadzieję, bo pokazuje sposób pokonania lęku. „Bodaj Budka” to próba wyeksponowania naturalnych i prawdziwych wartości, bez ich pozoranckiej i rzekomej otoczki, bez sztuczności stworzonej w niezrozumiałym celu. To również próba przywrócenia słowu znaczenia i mocy. Bo na początku było słowo i to ono „rodzi prawdę”*), to ono ma siłę sprawczą, to ono motywuje do działania i staje się skuteczną bronią przeciwko marazmowi, przeciwko otępianiu, przeciwko złu w przeróżnej postaci. Słowo, poprzez mowę uzewnętrzniającą logiczne myślenie, tworzy człowieka, słowo buduje społeczność i wreszcie właściwe słowa wzmacniają poczucie wspólnoty, która jako całość nabiera większej zdolności do działania. Przekaz Babiny może wydawać się tym bardziej wyraźny, gdy uwzględnimy wydarzenia rozgrywające się obecnie na Białorusi, gdzie społeczeństwo w manifestacyjnych protestach daje wyraz sprzeciwu wobec represyjnego systemu.

Babina ma świadomość zmieniającego się świata, jednak zmieniona i trudna rzeczywistość wg niej tylko wówczas ma szansę przezwyciężyć sztuczność i iluzję, gdy odwoła się do początku, do słowa, do tego, co prawdziwe i naturalne. Dla autorki harmonijnym początkiem jest sama natura, życie w zgodzie z nią, życie w zgodzie z samym sobą, powrót do zapomnianego, ale niewypaczonego fałszem jądra prawdy.

Główna bohaterka opowiada o upadku jednego i narodzinach innego świata. Świata, w którym człowiek przestaje być człowiekiem, traci cechy odróżniające go od zwierząt, adaptuje się do rzeczywistości, co gorsza urządza się w niej, a nawet zaczyna dostrzegać w zniewoleniu zalety. Nie przeciwstawiając się złu, niemo je akceptuje, ustępuje mu pola, staje się zaszczuty, zastraszany jak zwierz, skulony i wykorzystywany, staje się przynętą dla innych, żyjąc wbrew temu, jak powinien.

W tej niepozbawionej cech magii współczesnej wersji baśni Babina wydaje się czuć więcej niż swobodnie. Już na samym początku zwiastuje wielość wątków i ich niesamowitość, by następnie całkiem zgrabnie – ledwie na moment – przerwać przyziemnie współczesnym pasażem, a zaraz potem przenieść się do wnętrza ciepłej chaty zimą i podpatrywać jej mieszkańców sprzed wieków, aby po krótkiej wizycie ponownie podejmować czytelnika w tu i teraz. Tym samym wprowadza w czyn przesłanie z własnej powieści, gdyż daje wyraz znajomości słowa, jego znaczenia, zastosowania i mocy sprawczej. Bo któż inny jak nie pisarka właśnie powinna świecić przykładem? Powieść artystycznie łechce czytelniczy apetyt, a prostota stylu połączona z melodyjnością wschodniego zaśpiewu (nie wiem, po jakie zaklęcia Babina sięgnęła, ale dźwięki pogranicza wciąż grają mi w głowie) oraz wyczucie słowa sprawiają, że miękko przenikamy w treść, a rozgrywające się sceny stają przed oczami jak malowane. Styl Białorusinki chyba najpełniej rozkwita w małych uwerturach z minionych czasów, gdzie kreuje klimat nikłym detalem, z akcentami folkloru, tradycji, historii i obowiązkowo z połyskującymi w tle kolorami Polesia. Urok zwykłej powszedniości, magia naturalności, czar...

*) cytat z książki „Bodaj Budka” Natałki Babiny

Całość recenzji tu:

[Adres usunięty]

Zapraszam.

Tytułowa Budka to lokalna nazwa domu przy kolei, zakupiona przez główną bohaterkę pięćdziesięcioletnią pisarkę Ałkę Bobylową. Bliskość torów, przyrody, zapach lasu i ziół przypomniał jej czasy dzieciństwa. Chciała mieć coś dla siebie i tylko dla siebie - miejsce, w którym mogłaby skończyć powieść - dlatego zdecydowała się na zakup nieruchomości, na którą nie było chętnych. Kamienny budynek z zabudowaniami gospodarskimi, bez dostępu do mediów, starym sadem i drewniana ławka służąca za miejsce obserwacyjne a wszystko to do generalnego remontu.

„Cisza. Czułam, jakby kryła się w niej groźba […] Wewnętrzny głos mówił mi, że ta cała sytuacja, to zły omen, że coś mnie przestrzega, by nie kupować Budki, że jeszcze mogę zrezygnować…”

Późniejsze wydarzenia pokazały, że jednak trzeba słuchać głosu intuicji. Nie dość, że na polu za domem chodziła Śmierć z pawiem i zbierała zioła do koszyka to jeszcze w okolicy pojawiły się zwłoki przeciętego na pół kota. Ze strony na stronę atmosfera się zagęszczała, robiło się coraz bardziej, mrocznie, tajemniczo i niebanalnie.

Dostałam coś, czego się absolutnie nie spodziewałam i nie chodzi tylko o zabójczą mieszankę literatury pięknej z fantastycznymi przemyśleniami Autorki. Książka, to też połączenie groteski, absurdu, horroru i science fiction. Byłam zaskoczona i muszę przyznać, że nie zawsze w pozytywnym tego słowa znaczeniu. Nie przepadam za literaturą s-f, więc o ile wstawki z gadającym kotem były zabawne, to atak Antygomów, przepoławianie ludzi i wysysanie z nich kiszek to już jednak nie moja bajka.

Historię mimo wszystko czytało się dobrze, szybko. Piękne były opisy przyrody i wsi sielskiej- anielskiej, przekazanie białoruskiej historii z elementami ukraińsko – polskimi. Powieść można interpretować i traktować, jako ostrzeżenie. Autorka w bardzo cudaczny, przerysowany sposób przekazuje nam, że nigdy nie możemy zapominać o naszej historii, przodkach, korzeniach, języku, tożsamości, bo może się to skończyć tragicznie dla całej ludzkości. Jednym słowem historia zmusza do refleksji a przesłanie jest uniwersalne... Zawsze pamiętaj, kim jesteś…

Ostrzegam nie jest to książka dla każdego, odbiór jej może być trudny ze względu na to, że mieszkanka gatunków jest specyficzna. Ja na pewno nie jestem jej idealnym odbiorcą. Mocno przerysowana historia mną nie wstrząsnęła, mimo historyczno – moralnego przesłania, ale po prostu zwyczajnie zmęczyła.

Czasy nam współczesne, białoruska wieś. Pisarka Ałła w samym centrum niewyjaśnionych wydarzeń. Pani Śmierć chodząca w polu, wiedźmy, "nie ludzie" i uczłowieczony kot. Zdarzenia nadprzyrodzone, magia. Wierzenia i polityka miesza się z irracjonalnym. Horror i fantastyka z poezją. Nie chcę za dużo opisywać fabuły, łatwo bowiem ją zdradzić, nie jest zbyt skomplikowania. Bardziej chodzi tu o sam przekaz; zagrożenie, mechanizm strachu, którym poddani zostają ludzie, zło wobec którego są bezsilni. A to wszystko jako konsekwencja zagubieniu w tradycji i kulturze, która spotyka współczesnych ludzi. Metafora na współczesną Białoruś? Na politykę globalną? Można i o takie pokusić się porównanie. Niestety, nie orientuję się w temacie na tyle dobrze więc i wiele wątków mogłam nie odczytać. Ale dla w miarę zorientowanego obywatela przekaz staje się czytelny. 

Niesamowicie mądra książka. Z wieloma pytaniami, z wieloma teza zostawia czytelnika. Na mnie zawsze, ogromne wrażenie i wielki szacunek wzbudzają osoby, które taką rzecz stworzą. Które mają takie pokłady wyobraźni i inteligencji, wszystko ze sobą gra, przy tym emocjonalnie wypluwa czytelnika. Szacunek dla Anny Korzeniowskiej-Bihun, która przełożyła książkę. Jeżeli zdarzy wam się ją przeczytać, zrozumiecie, że nie było to proste zadanie.

Dawno mnie nic tak nie intrygowało, nie emocjonowało, nie przerażało jak ta historia.

Nie spodoba się każdemu, co do tego jestem przekonana. Pisana nie lekko ale wciąga. Też język niesprzyjający odbiorowi ale jednak po kartach się mknie. Osobiści nigdy wcześniej czegoś takiego nie przeczytałam a od książki nie mogłam się odebrać.

A w związku z tym, że to moja opinia, własna i subiektywna, pokuszę się o pewne porównanie. Otóż, od pierwszych stron książki uznałam, że wpisuje się ona idealnie w klimat "Pokotu" A. Holland (na podstawie Prowadź swój pług przez kości umarłych Olgi Tokarczuk). Im dalej historii, tym mniej ale porównanie weszło do głowy i nie chciało wyjść.