Karzeł

Pisarzem, którego darzę ogromnym sentymentem i szacunkiem jest wybitny, ale nieco zapomniany już niestety Pär Fabian Lagerkvist. Wychowanie w ortodoksyjnej religijnej atmosferze domu rodzinnego miało ogromny wpływ na całą jego późniejszą twórczość. Pierwszy kryzys światopoglądowy Lagerkvist przeżył już w gimnazjum w wyniku zderzenia tradycyjnych poglądów chrześcijańskich z ewolucjonistyczną teorią Karola Darwina. Studiując na uniwersytecie w Uppsali sztukę i literaturę, a następnie po przenosinach do kulturalnej stolicy Europy, Paryża, zapoznał się ze współczesnymi, nowatorskimi prądami modernistycznymi. W swojej egzystencjalnej, niezwykle emocjonalnej i metafizycznej twórczości Lagerkvist najwięcej miejsca poświęcił problemowi zła, Boga, ludzkich słabości i ułomności. Sugestywnie opisywał dramat człowieka wobec tajemnicy i tego co niepoznawalne. Okrucieństwa I wojny światowej znalazły odbicie w twórczości Lagerkvista w postaci pierwszego znakomitego szwedzkiego ekspresjonistycznego tomu wierszy „Trwoga”, który był znaczącym sukcesem literackim. Lata 20. zaowocowały jednym z najważniejszych utworów Lagerkvista „Gościem w rzeczywistości”, w którym przedstawił on, korzystając z osobistych doświadczeń życiowych, przeżywającego kryzys religijny i światopoglądowy młodzieńca. W latach 30. najważniejszym utworem Lagerkvista był „Kat”, będący parabolą potępiającą faszyzm i wszelkie totalitarne ustroje dyktatorskie. Po wydaniu tego utworu Lagerkvist osiągnął pozycję jednego z najznakomitszych i najważniejszych literatów szwedzkich, co zaowocowało w latach 40. różnorodnymi oznakami społecznego uznania. W 1951 roku otrzymał Nagrodę Nobla za artystyczną świeżość i prawdziwą niezależność myśli, przy pomocy których usiłował w swojej poezji znaleźć odpowiedzi na odwieczne stojące przed ludzkością pytania. W późniejszym okresie Lagerkvist skłaniał się ku prozie przesyconej wątkami biblijnymi, które stanowiły punkt wyjścia do stawiania poważnych egzystencjalnych pytań. Na przykład, w okrzykniętej przez André Gide'a arcydziełem, powieści „Barabasz” ukazał ON uniewinnionego przez Poncjusza Piłata tytułowego złoczyńcę-skazańca, który od momentu tego aktu zadaje sobie wciąż pytanie, dlaczego to ON został uniewinniony i usiłuje bez skutku znaleźć znaczenie w swoim życiu (na podstawie tej powieści w roku 1961 powstał film „Barabasz” w reżyserii Richarda Fleishera z fenomenalnym Anthonym Quinnem w roli głównej). Podobnych problemów dotykają też „Sybilla” , „Śmierć Ahasvera” czy „Pielgrzym na morzu”. Osobiście jednak najbardziej cenię sobie niezwykle poruszającą, właściwie wstrząsającą powieść „Karzeł”, której akcja rozgrywa się w czasach renesansu, na dworze italskiego księcia. Tytułowy karzeł, książęcy sługa, prowadzi osobiste zapiski, z których majaczą obrazy kolejnych wyniszczających wojen, szalejącej zarazy, politycznych gier i makiawelicznych intryg. Jego wizja świata nie zawiera żadnych wartości, a głównym motorem rzeczywistości jest według niego nienawiść. Dla karła miłość, niewinność, potrzeba religii to jedynie ludzkie słabostki lub maski, do ukrycia rzeczywistych, wyrachowanych celów. Brak sumienia, nędza jego kondycji nie pozwalają mu zrozumieć niczego, co prawdziwie dobre i czyste. Studiując ludzkie sylwetki, doskonale jednak tropi płytkość charakterów, pozór wyznawanych wartości, uleganie niskim skłonnościom. Jakiekolwiek pozytywne uczucia są mu zupełnie obce, gardzi wszystkimi ludźmi, wrogo odnosi się do mieszkańców pałacu, brzydzi się miłością duchową i fizyczną. Historyczne realia są tu tylko kostiumem dla przedstawienia demona, zamieszkującego ciemne zakamarki natury ludzkiej. Karzeł staje się personifikacją najpodlejszych pragnień i pobudek każdego człowieka. Na wszystko pluje jadem, knuje intrygi mające na celu poniżenie i unieszczęśliwienie innych. Cieszy się tylko, gdy państwo szykuje się do wojny, bo wówczas odbędzie się prawdziwy festiwal nienawiści, okupiony ogromnymi ofiarami w ludziach. Tytułowy bohater to ktoś zupełnie pozbawiony empatii, zasad moralnych i systemu wartości. Cieszy go zbliżająca się wojna i żałuje wręcz, że nie może stanąć do walki i kogoś zabić… Jest podekscytowany tym, jak łatwo można zniszczyć kogoś słabszego psychicznie. Robiąc to z premedytacją, pozornie osiąga sukces. Ale czy na pewno? Czy rozsiewanie zła można nazwać zwycięstwem? Z drugiej strony, czy dla karła nie ma okoliczności łagodzących? Takie pytania, spory wewnętrzne towarzyszyły mi podczas czytania i nadal gdzieś w mojej głowie kłębią się alternatywne odpowiedzi. Najbardziej przygnębiający jest jednak fakt, gdy uświadomimy sobie, że cząstka tego karła jest w każdym z nas. Pytanie tylko czy zdołamy zadusić zło w zarodku, czy pozwolimy na jego dominację w naszym życiu. „Karzeł” to lektura przytłaczająca i przygnębiająca. Wewnętrzny ciężar, jaki zostawia w czytelniku sprawia, że nie można jej czytać jak kolejnej lekkiej powieści z moralnym przekazem.